Authors: JosÈ Rizal
Nagpapatuloy ang sigawá't ang m~ga hampasan, nan~gagsásara n~g m~ga bintanà n~g boong in~gay, naririn~gig ang tunóg n~g m~ga pito, manacanaca'y isáng putóc n~g baríl.
--
¡Christe eleyson!
Santiago, ¡nagáganap na ang hulà ... sarhán mo ang m~ga bintana!--ang hibíc ni tía Isabel.
--¡Limampóng bombang malalakí at dalawáng misa de gracia!--ang tugón namán ni capitán Tiago;--
¡Ora pro nobis!
Untiunting nananag-uli ang cakilakilabot na catahimican ... Nárin~gig ang tinig n~g alférez na sumísigaw at tumatacbo:
--¡Padre cura! ¡Padre Salvi! ¡Hali cayó!
--
¡Miserere!
¡Humihin~gi n~g confesión ang alférez!--ang sigáw ni tía Isabel.
--¿May sugat ba ang alférez?--ang sa cawacasa'y itinanóng ni Linares; ¡ah!
At n~gayó'y canyáng nahiwatigang hindi pa palá nan~gún~guyá ang na sa canyáng bibig.
--¡Padre cura, halí cayó! ¡Walâ nang sucat icatacot!--ang ipinatuloy na sigáw n~g alférez.
Sa cawacasa'y minagalíng ni fray Salving namúmutlâ, na lumabás sa canyáng pinagtataguan at manaog sa hagdanan.
--¡Pinatáy n~g m~ga tulisán ang alférez! ¡María, Sinang, pasá cuarto cayó, trangcahán ninyóng magalíng ang pintô!
¡Kyrie eleyson!
Napasa hagdanan namán si Ibarra, bagá man sinasabi sa canyá ni tía Isabel:
--¡Huwág cang lumabás at hindi ca nacapan~gun~gumpisal, huwág cang lumabás!
Ang mabait na matandang babaeng itó'y caibigang matalic n~g una n~g canyáng iná.
Datapuwa't nilisan ni Ibarra ang bahay; sa pakiramdám niyá'y umiinog na lahát sa canyáng paliguid, na nawáwalâ ang canyáng tinutungtun~gan. Humahaguing ang canyáng tain~ga, bumibigát ang canyáng m~ga bintî at cacaibá cung ilacad; naghahalihaliling nagdaraan sa canyang panin~gín ang m~ga alon n~g dugô, liwanag at carilimán.
Bagá man totoóng maliwanag ang sicat n~g buwán sa lan~git, natitisod ang binatà sa m~ga bató't m~ga cahoy na na sa daang mapanglaw at waláng cataotao.
Sa malapit sa cuartel ay nacakita siyá n~g m~ga sundalong nacalagáy sa dulo n~g fusil ang bayoneta, na nan~gagsasalitaan n~g masimbuyó, caya't nacaraan siyá na hindi napansín.
Naririn~gig sa tribunal ang m~ga dagoc, m~ga sigáw, m~ga daíng, m~ga tun~gayaw; nan~gin~gibabaw at nagtatagumpay sa lahát ang tinig n~g alférez.
--¡Sa pan~gáw! ¡Lagyán n~g
esposas
ang m~ga camay! ¡Dalawáng putóc agád sa cumilos! ¡Sargento, magtatág cayó n~g bantáy! ¡Waláng magpapasial n~gayón, cahi't Dios! ¡Huwág cayóng matutulog, capitán!
Nagtumulin n~g pagpatun~go sa canyáng bahay si Ibarra; hinihintay siyá n~g canyáng m~ga alila na malakí ang balisa.
--¡Siyahan ninyó ang lalong pinacamagalíng na cabayo at cayó'y matulog!--ang sa canilá'y sinabi.
Pumasoc sa canyáng gabinete, at nag-acalang magdalidaling ihandá ang isáng maleta. Binucsán ang isáng cajang bacal, kinuha ang canyáng m~ga hiyas, kinuha ang lahát n~g salaping doroon at ípinasoc sa isáng supot. Kinuha ang canyáng m~ga hiyas, kinuha sa pagcasabit ang isáng larawan ni María Clara, at pagcatapos na macapagsandata n~g isáng sundang at dalawáng revolver ay tinun~go ang isáng armario na kinálalagyan n~g canyáng m~ga casangcapan.
Nang sandaling iyó'y tatlóng calabóg na malalacás ang tumunóg sa pintô.
--¿Sino iyán?--ang itinanóng ni Ibarra n~g tinig na malungcót.
--¡Bucsán ninyó sa n~galan n~g harì, bucsan ninyò agád ó iguiguibà namin ang pintô!--ang sagót sa wicàng castilà n~g isáng tinig na mahigpit ang pag-uutos.
Tumin~gin sa bintana si Ibarra; nagningning ang canyáng m~ga matá at ikinasá ang canyáng revolver; datapuwa't nagbagong isipan, binitiwan ang m~ga sandata at siyá rin ang nagbucás n~g nan~gagdaratin~gan na ang m~ga utusán.
Pagdaca'y hinuli siyá n~g tatlóng guardia.
--¡Parakip po cayó sa n~galan n~g Hari!--anáng sargento.
--¿Bakit?
--Doon na sasabihin sa inyó, bawal sa amin ang sabihin.
Nagdilidiling sandali ang binatà, at sa pagcá't aayaw siyá marahil na makita ang canyáng m~ga paghahandâ sa pagtacas, dinampót ang sombrero't nagsalitâ:
--¡Sumasailalim po acó n~g inyóng capangyarihan! Inaacala cong sa sandalíng oras lamang.
--Cung nan~gan~gaco cayóng hindi tatacas, hindi po namin cayó gagapusin; ipinagcacaloob po sa inyó n~g alférez ang biyayang itó; n~guni't cung cayó'y tumacas....
Sumama si Ibarra, at iniwan ang canyáng m~ga alilang nan~galálaguim.
Samatala'y ¿anó na ang nangyari cay Elías?
Nang canyáng lisanin ang bahay ni Crisóstomo, warì'y sirá ang isip na tumátacbong hindi nalalaman ang pinatun~guhan. Tinahac ang m~ga capatagan, dumating sa isáng gubat na totoong malakí ang pagcaguiyaguis; tinatacasan ang cabayanan, tinatacasan ang liwanag, nacaliligalig sa canya ang buwan, pumasoc siyá sa talinghagáng lilim n~g m~ga cahoy. Nang naroroon na'y cung minsa'y tumitiguil, cung minsa'y lumalacad sa m~ga di kilalang landás, cumacapit sa punò n~g malalaking cahoy, nababayakid sa m~ga dawag, tumátanaw sa dacong bayan, na sa dacong paanan niyá'y naliligo sa liwanag n~g buwan, nacalatag sa capatagan, nacahilig sa m~ga pampan~gin n~g dagat. Nan~gagliliparan ang m~ga ibong nan~gapupucaw sa caniláng pagtulog; nan~gagpapalipatlipat sa sa isá't isáng san~gá, nan~gaghuhunihan n~g matataos na tinig at tinititigan siyá n~g mabibilog na m~ga matá n~g nan~gaglalakihang m~ga panikî, m~ga kuwago at m~ga sábucot. Hindi silá tinitingnan at hindi man lamang silá náririn~gig ni Elias. Ang acalà niyá siyá'y sinúsundan n~g m~ga napupuot na anino n~g canyáng m~ga magulang na nan~gamatay na; nakikita sa bawa't san~gá ang calaguímlaguím na buslóng kinálalagyan n~g naliligò n~g dugóng ulo ni Bálat, ayon sa pagcasabi sa canyá n~g canyáng amá; warì natatalisod niyá mandín sa punò n~g bawa't cahoy ang matandáng babaeng patáy; tila mandin nakikinikinita niyá sa dilim na papawidpawid ang bun~gô at m~ga butó n~g nunò niyáng lalaking imbi ... at ang m~ga butóng itó n~g matandáng babae at saca ang ulong iyó'y sinisigawan siyá: ¡duwág!, ¡duwág!
Linisan ni Elías ang bundóc, tumacas at lumusong sa dacong dagat, sa pasigang nilacad niyá n~g boong balisa; n~guni't doon sa malayò, sa guitná n~g tubig, doon sa ipinaiilanglang mandin n~g liwanag n~g buwan ang isáng ulap, anaki'y nakita niyáng napaimbulog at pumapawidpawid ang isáng anino, ang anino n~g canyàng capatíd na babaeng basá n~g dugô ang dibdib, lugáy ang buhók at inilílipad n~g han~gin.
Nanicluhód sa buhan~gin si Elías.
--¡Patí ba namán icaw!--ang ibinulóng na iniunat ang m~ga bisig.
Datapuwâ, nacatitig sa ulap ay dahandahang tumindíg, sumulong at tumubóg sa tubig, na wari mandin siyá'y may sinúsundan. Lumalacad siyá sa malaláy na palusóng na iyóng gawá n~g wawà; malayò na siyá sa tabi, dumarating na sa canyáng bayawáng ang tubig ay siyá'y sumusulong din, sumusulong na tila niwawaláng diwà n~g isáng mapanhalinang espiritu. Dumárating na sa canyáng dibdib ang tubig ...; n~guni't umalin~gawn~gaw ang putucan n~g m~ga baril, nawalá ang aninong malicmatà at ang binatà'y nataohan. Salamat sa catahimican n~g gabí at sa lalong malakíng capaikpicán n~g mahinhing han~gin ay dumarating na magaling at malinaw na malinaw hanggáng sa canyá ang ugong n~g m~ga putucan. Humintô siyá, nagdilidili, nahiwatigan niyáng siyá palá'y sumasatubig; payapà ang dagatan at natatanaw pa niyá ang m~ga ilaw sa dampâ n~g m~ga man~gin~gisdâ.
Nagbalic siyá sa pampáng at napatun~go sa bayan, ¿anó ang dahil? Siyá ma'y hindi niyá nalalaman.
Tila mandin walang tao ang bayan; saráng lahát ang m~ga bahay, sampóng m~ga hayop, ang m~ga ásong caraniwang tumatahol cung gabí, pawang nan~gagtagò sa tacot. Nacararagdag n~g lungcot at pag-iisá ang anyóng pilac na liwanag n~g buwan.
Sa pan~gan~ganib niyáng bacâ canyáng macasalubong ang m~ga guardia civil, siya'y nagpasuotsuot sa m~ga halamanan at m~ga pananím, at anaki'y canyáng naaninagnagan ang dalawáng may anyóng tao; datapuwa't canyáng ipinatuloy ang lacad, at, pagcalucsó niyá sa m~ga bacod at sa m~ga pader, dumating siyáng pagál na pagál sa hirap na canyáng m~ga pinagdaanan, sa isáng dulo n~g bayan, at tinun~go niyá ang bahay ni Crisóstomo. Na sa pintuan ang m~ga alila't caniláng pinag-uusapan at caniláng dináramdam ang pagcacapiit sa caniláng pan~ginoon.
Nang matantô na ni Elías ang nangyari siyá'y lumayô, lumiguíd siyá sa bahay, nilucsó ang pader na bacod, inakyat ang bintanà at pumasoc sa gabinete, at nakita niyáng nagninin~gas pa ang iniwang candila ni Ibarra.
Nakita ni Elías ang m~ga papel at ang m~ga libró at ang m~ga suputang kinasisidlan n~g salapî at m~ga hiyas. Pinag ugnáy-ugnáy sa canyáng dilidili ang doo'y nangyari, at n~g mapagmasdan niyá ang gayóng caraming m~ga papel na macapapahamac, inacala niyáng iligpít, ihaguís sa bintanà at ibaón.
Sumun~gaw siyá sa halamanan, at sa liwanag n~g buwá'y canyáng natanawan ang dalawáng guardia civil, na may casamang isáng «auxiliante» (isáng utusán bagá n~g justicia): nagkikintaban ang m~ga bayoneta at ang m~ga capacete.
Nang magcagayo'y minagalíng niyáng gawín agad ang isáng munacalà: ibinuntón sa guitnâ n~g gabinete ang m~ga damít at ang m~ga papel, ibinuhos sa ibabaw ang isáng lámpara n~g petróleo at sacâ sinindihán. Ibinigkís na nagdudumalî sa bayawáng ang m~ga sandata, nakita ang larawan ni María Clara, nag-alinlan~gan ... itinagò sa isá sa m~ga suputan, dinalá ang m~ga suputang itó at tumalón sa bintanà.
Panahón na n~gà; iguiníguibâ na n~g m~ga guardia civil ang pintuan.
--¡Pabayaan ninyó camíng pumanhic upáng aming cunin ang m~ga papel n~g inyóng pan~ginoon!--anáng directorcillo.
--¿May dalá ba cayóng pahintulot? Cung wala'y hindi cayó macapapanhic,--ang sabi n~g isáng matandáng lalaki.
N~guni't pinatabi siyá n~g m~ga guardia civil sa cacuculata, pumanhíc silá sa hagdán ...; datapuwa't isáng macapal na asó ang siyáng pumúpunô sa bahay, at pagcálalaking m~ga dilà n~g apóy ang siyáng nan~gagsilabás sa salas at dinidilàan ang m~ga pintó't bintanà.
--¡Sunog! ¡Sunog! ¡Apóy!--ang ipinagsigawan n~g lahát.
Humandulong ang lahát upáng mailigtás n~g bawa't isá ang macacaya, n~guni't dumating ang apóy sa maliit na laboratorio at pumutóc ang m~ga naroroong bagay na madadalíng mag-alab. Napilitang umurong ang m~ga guardia civil, hinaharan~gan silá n~g sunog, na umuun~gal at niwáwalis ang bawa't maraanan. Nawaláng cabuluháng cumuha n~g tubig sa balón; sumísigaw ang lahát, ang lahát ay nagpapaguibíc, datapuwa't silá'y nálalayô sa lahát. Narating na n~g apóy ang m~ga ibáng cabahayán at napaiilanglang sa lan~git, casabay ang pagpaimbulóg n~g malalakíng nagpapainog-inog na asó. Nalilipos na n~g apóy ang boong bahay, lumálacás ang han~ging nasasalab; mulâ sa malayo'y nan~gagsisirating ang iláng m~ga tagá bukid, nguni't dumárating silá roo't upáng mapanood lamang nilá ang cagulatgulat na sigâ, ang wacás n~g matandáng bahay, na pinagpitagang mahabang panahón n~g apóy, tubig at han~gin.
=LVI.=
=ANG SABIHANAN AT ANG INAACALA.=
Sa cawacasa'y pinapag-umaga rin n~g Dios sa bayang tiguíb n~g pagcagulantang.
Walâ pang lumalacad na m~ga tao sa m~ga daang kinálalagyan n~g cuartel at n~g «tribunal»; hindi nagpapakilala ang m~ga bahay na may m~ga tumatao, gayón may main~gay na binucsán ang dahong cahoy n~g isáng bintanà at sumun~gaw ang ulo n~g isáng musmós, na nagpapaínog-inog sa magcabicabila ...
¡plas!
nagpapaunawà ang lagapác na iyón n~g bigláng pagdapò n~g isáng balát na tuyô sa sariwang balát n~g tao; n~gumiwî ang bibíg n~g batáng lalaki, pumikit, nawalâ at mulíng sinarhán ang bintanà.
Nacapagbigáy halimbawà na; may nacárin~gig marahil n~g pagbubucás at pagsasaráng iyón, sa pagcá't marahang binucsán ang sa ibáng bintanà at main~gat na sumun~gaw ang ulo n~g isáng matandáng babae, culubót at walâ n~g n~gipin: siyá n~gâ ang si hermana Puté na nag-in~gáy n~g di sapalà samantalang nagsésermon si parì Dámaso. Ang m~ga musmós at ang m~ga matatandáng babae ang siyáng tunay na larawan n~g pagcamalabis na pagmimithíng macaalam n~g m~ga nangyayari sa ibabaw n~g lupà; ang m~ga batà'y sa malakíng pagnanais na macaalam, at ang m~ga matatandáng babae'y sa paghahan~gád na mag-alaala sa m~ga nacaraang panahón.
Marahil waláng macapan~gabás na bumigáy n~g palò n~g isáng sinelas, sa pagca't nananatili, tumátanaw sa malayong pinapan~gún~gunot ang m~ga kilay, nagmumog, lumurâ n~g malacás at nagcruz pagcatapos. Binucsán ding may tacot ang isáng maliit na bintanà n~g bahay na catapát, at doo'y sumun~gaw namán si hermana Rufa, ang aayaw magdayà't aayaw namáng siyá'y dayâin. Nagtin~ginang saglít, ang dalawá, nagn~gitìan, naghudyatan at mulíng nan~gagcruz.
--¡Jesús! nacacawan~gis n~g isáng misa de gracia, n~g isáng castillo!--aní hermana Rufa.
--Mula n~g looban ang bayan ni Bálat ay hindi pa acó nacacakita n~g isáng gabing catulad n~g sa cagabí,--ang isinagót ni hermana Puté.
--¿Gaano caraming putóc!--ang sabihanan ay ang pulutóng daw ni matandáng Pablo.
--¿M~ga tulisan? ¡hindi mangyayari! Ang sabihana'y m~ga cuadrillero raw na nacalaban n~g m~ga guardia civil. Cayâ napipiit si don Filipo.
--¡Sanctus Deus! may m~ga labing apat daw ang cauntian n~g m~ga patáy.
Untiunting pinagbubucsán ang ibáng m~ga bintanà at nan~gagsidun~gaw ang ibá't ibáng m~ga mukhà, nan~gagbatîan at caniláng pinag-usapan ang m~ga nangyayari.
Sa sicat n~g araw, na ang anyó'y niningning na magalíng, natatanawan n~g may calabuan sa malayo ang pagpaparoo't parito n~g m~ga sundalo, na tulad sa nag-áabo-abóng m~ga anino.
--¡Naroon ang isá pang patáy!--anáng isá buhat sa isáng bintanà.
--¿Isá? dalawá ang nakikita co.
--At acó'y ..., n~guni't sa cawacasan, ¿anó, hindi ninyó nalalaman cung anó ang nangyari?--ang tanóng n~g isáng lalaking may pagmumukhâng palabirô.
--¡Ahá! ang m~ga cuadrillero.
--¡Hindi pô; iyá'y isáng pag-aalsá sa cuartel!
--¿Anó bang pag-aalsá? ¡Ang cura't ang alférez ang nan~gaglabanán!
--Alin man diyá'y hindi totoó--ang sabi n~g nagtanóng;--iyá'y ang m~ga insíc na nagsipag-alsá.
At mulíng sinarhán ang canyáng bintanà.
--¡Ang m~ga insíc!--ang inulit n~g lahát n~g malakíng pagtatacá.
--¡Cayâ palá walâ isá mang nakikita sa canilá!
--Nan~gamatáy na lahát, marahil.
--Inaacala co na n~gang may masamâ siláng gágawing anó man. Cahapon ...
--Iyá'y nakikinikinita co na, cagabí....
--¡Sayang!--aní hermana Rufa; na mamatáy siláng lahát n~gayón pa namáng malapit na ang pascó, na capanahunan n~g caniláng pagreregalo ... Maanong hinintáy man lamang nilá ang bagong taón....