Authors: JosÈ Rizal
--¡Mabaít na tía Isabel!--ang bigláng sinabi n~g seminarista;--aayaw na susumandalî ma'y damdamín n~g isdâ ang pagcáhiwalay sa tubig.
Balitang magalíng na maglútò, baga ma't may malínis na mukhâ, si Andeng na capatid sa gatas ni María Clara. Naghanda n~g húgas-bigas, m~ga camatis at camìas, at tinutulun~gan ó inaabala caya siya n~g iláng marahil nan~gagnanais na sila'y canyang calugdán. Linilinis n~g m~ga dalaga ang m~ga talbós n~g calabaza, hiníhimay ang m~ga patánì at pinapuputolputol ang m~ga paayap n~g casinghahabà n~g cigarrillo.
Upang liban~gin ang cainipán n~g m~ga nagmímithing makita cung paano lálabas sa canilang bilangguan ang m~ga isdang buháy at nan~gaggagalawan, kinuha n~g magandang si Iday ang canyang arpa. Hindî lamang mainam tumugtóg si Iday n~g instrumentong itó, cung hindî bucod sa rito'y may magagandang dalírì.
Nan~gagpacpacan ang m~ga cabataan, hinagcán siya ni María Clara: ang arda ang siyang instrumentong lalong tinútugtog sa lalawigang iyon at siyang nauucol sa gayóng m~ga sandalî.
--¡Cantahin mo, Victoria, "Ang canción n~g Matrimonio"!--ang hinin~gi n~g m~ga iná.
Tumutol ang m~ga lalaki, at si Victoriang may mainam na voces ay dumaíng na siya'y namamalat daw. "Ang canción n~g Matrimonio'y" isáng magandáng tuláng tagalog na nagsasaysay n~g m~ga cahirapan at m~ga calungcutan n~g matrimonio, na hindî binábangguit ang alìn man sa canyang m~ga catuwaan.
Nang magcagayo'y hinin~gî niláng cumantá sí María Clara.
--Pawang malulungcot na lahát ang aking m~ga "canción".
--¡Hindî cailan~gan! ¡hindî cailan~gan!--ang sabíhan n~g lahát.
Hindî na siya napapamanhic; tinangnan ang arpa, tumugtóg n~g isáng "preludio" ó pán~gunahin at cumantang ang voces ay mataguinting, calugodlugod nat agad ang damdamin:
¡Sa sariling Báya'y cátamistamisan Ang lahát n~g horas na nan~gagdaraan, Palibhásà roo'y pawang caibigan Ang lahát n~g abót n~g sícat n~g araw. Pangbuhay na lubós, ang han~ging amihang Lumilipadlipad sa bundóc at parang, Lubháng maligáya sampong camatayan At lalong matimyás ang pagsintang tunay!
Nagsisipagsaya sa labing marikit Ang ganáp sa nin~gas at wagás na halík Nang mapag-arugang iná sa pag-íbig Cung siya'y máguising na calong sa dibdib, Tuloy hinahanap maguiliw na bísig Na iniyayacap sa liguid n~g liig At ang m~ga mata'y pagcâ tumititig Pawang n~gumin~gitî sa galác na akit.
¡Yaong camataya'y catamistamisan Pagca nahahandog sa sariling Bayang Ang lahat n~g abot n~g sinag n~g araw Ating cakilala't pawang caibigan: ¡Pangpatay na lubós ang hán~ging amihan Sa sino mang táong waláng maisaysay Na Bayang sariling pinacamamahal, Inang maaruga't isang casintahan!
Natápos ang voces, humintô, napipí ang arpa, at gayon ma'y nagsisipanatili sa pakikiníg; sino ma'y waláng pumalacpác. Naramdaman n~g m~ga dalagang napúpúno n~g lúhà ang canilang m~ga matá. Tila mandín nabábagot si Ibarra at ang binatang piloto'y nacatanaw sa maláyò at hindî cumikilos.
Dî caguinsaguinsa'y nárinig ang isáng tunóg na nacabíbin~gi; sumigaw ang m~ga babae at tinacpan ang canilang m~ga tain~ga. Yao'y gawà n~g naguíng seminaristang si Albino, na hinihipan n~g boong lacás n~g canyáng lalamunan ang sun~gay n~g calabaw, na "tambúlì" cung tawaguin. Nanag-ulì ang tawanan at ang galak; ang m~ga matang dating punô n~g lúhà ay sumayá.
--Datapuwa't ¿cami ba'y bíbin~gihin mo, hereje?--ang sigáw sa canyá ni tia Isabel.
--¡Guinoong babae!--ang sagót n~g naguing seminarista n~g boong cataimtiman;--may nárin~gig acóng sinasabing isá raw dukháng trompetero doon sa m~ga pampan~gin n~g Rhin, na nacapag-asawa, sa isáng dalagang mahal at mayaman, dahil sa pagtugtóg n~g trompeta lamang.
--¡Tunay n~gâ, ang trompetero sa Sackingen!--ang idinugtóng ni Ibarra, na hindî mangyaring dî makipanayam sa bagong casayahan.
--¿Nárinig na ninyo?--ang ipinagpatuloy ni Albino;--cayâ n~gâ ibig cong tingnan cung magcacaroon acó n~g gayón ding capalaran.
At mulî na namang hinipan n~g lálò pa mandíng malacás ang matunóg na sun~gay, at sinasadyang ilapít sa m~ga tain~ga n~g m~ga dalagang nagpapakita n~g capanglawan. Sa gayó'y nagcaroon n~gâ n~g caunting caguluhan; siya'y pinahimpíl n~g m~ga iná sa cáhahampas n~g chinelas at cácucurot.
--¡Aráy! ¡aráy!--ang sinabi niya, na hinihipò ang canyang m~ga bísig--¡Gaano ang láyong ikinahihiwalay n~g Filipinas sa m~ga pampan~gin n~g Rhin! "¡Oh tempora! ¡oh mores!" Binibigyán ang ibá n~g gantíng-pálà at balabal n~g cahihiyan ang ibiníbigay namán sa ibá.
Nan~gagtatawanan na ang lahát sampô ni Victoria, gayón ma'y sinasabi n~g may masasayáng matá na si Sinang cay María Clara n~g sabing marahan:
--¡Mapalad icáw! ¡Ay, acó ma'y cacanta rin cung mangyayari sána!
Sa cawacasa'y ipinagbigay alám ni Andeng, na nacahandâ na ang sabáw upang matanggáp ang doo'y ilalagay.
Nanhíc, n~g magcagayon, ang nagbíbinatâ n~g anác n~g man~gin~gisdâ, sa pabahay n~g baclád, na na sa dácong dulong pinagtatalicupan nitó at doo'y maisusulat ang "Lasciate ogni speranza voi ch'entrate", cung marunong sana at nacacawatas n~g wícang italiano ang m~ga culang pálad na m~ga isdâ: ang pumapasoc sa canilá roo'y hindî lumálabas cung dî n~g mamatay. Yaó'y isáng culóng na may m~ga isáng metro ang lúang, na ang pagcacaanyó'y macatítindig ang isáng táo sa itaas upang buhat doo'y mahaguíp n~g sáloc ang m~ga isdâ at maitaas.
--¡Diyán ang tunay na hindî acó mayáyamot na mamingwit!--ang sabi ni Sinang na nan~gín~ginig sa galác.
Nan~gagmámasid n~g dî cawásà ang lahát: nakíkinikinita na n~g ibáng nan~gagpapalagan at naglulucsuhan ang m~ga isdâ sa loob n~g lambát n~g panaloc, cumikináng ang caniláng makikintab na caliskís at iba pa. Gayón man, n~g isisilíd n~g binátà ang lambát ay waláng anó mang lumúlucsong isdâ.
--Marahil punô,--ang marahang sábi ni Albino; mahiguit n~g limáng araw na hindî pinapandaw.
Itinaas n~g man~gin~gisdâ ang sáloc.... ¡ay! cahi't isáng isdâ man lamang ay waláng nacapamuti sa lambát; sa pagcahúlog n~g masaganang patác n~g túbig na liniliwanagan n~g araw ay wari'y nagtátawa n~g mataguintíng. Isáng "¡ah!" n~g pagtatacá, n~g samâ n~g loob, n~g pagcabigô ang tumácas sa m~ga lábì n~g lahát.
Inulit n~g binátà ang paglulubog n~g sáloc, at gayón din ang kináhinatnan.
--¡Hindî mo nalalaman ang iyóng hánap-búhay!--ang sa canya'y sinabi ni Albino, at umukyábit itó sa pabahay n~g baclád at inagaw ang sáloc sa camá'y n~g binátà--¡Makikita ninyó n~gayón! ¡Andeng, bucsán mo na ang palayóc!
Datapuwa't si Albino ma'y hindî nacacaalam: nanatíli sa pagcawaláng lamán ang sáloc. Pinagtawanán siya n~g lahát.
--¡Huwág cayóng maín~gay at náririnig cayó n~g m~ga isdâ ay ayaw pahúli!--¡Marahil punít ang lambát na ito!
N~guni't waláng casirasirà ang lambat.
--Pabayaan mo't acó,--ang sa canya'y sinabi ni Leóng nan~gin~gibig cay Iday. Siniyasat na magalíng nitó ang calagayan n~g baclád, minasdán ang lambát, at n~g matantô na niyáng páwang magalíng ang calagayan ay tumanóng:
--¿Talastás ba ninyóng magaling na may limang áraw n~g hindî pinapandaw itó?
--¡Totoong nalalaman namin! Niyong áraw na bago mag "Todos los Santos" ang cáhulihulihang pagcápandaw nito.
--Cung gayo'y ó encantado ang dagatan ó macacahuli acó n~g cahí't iilán.
Inilubog sa tubig ni León ang sáloc; datapuwa't nalarawan sa mukhâ niyá ang panguiguilalas. Sandaling tiningnan niyá n~g waláng imíc ang calapít na bundóc at ipinagpatuloy ang pag paparoo't paríto n~g sáloc sa tubig: pagcatapos ay umanás na hindî inaalis sa tubig ang sáloc:
--¡Isang buaya!
--¡Isang buaya!--ang caniláng inúlit.
Nagpalipatlipat n~g boong tulin sa m~ga bibig ang salitáng iyón, sa guitnà n~g pagcatácot at pagcamanghâ n~g lahát.
--¿Anó ang sábi ninyó?--ang itinanong nilá sa canyá.
--Ang sábi co'y may isáng buayang nahuli,--ang ipinagmatigas na sabi ni León, sacâ inilubóg sa tubig ang tagdáng cawayan n~g sáloc, at nagpatúloy n~g pagsasalitâ:
--¿Naririníg ba ninyó ang tunóg na iyán? Iya'y hindî ang buhan~gin; iyán ang matigás na balát, ang licód n~g buaya. ¡Nakikita ba ninyó ang paggaláw n~g m~ga cawáyan? Iya'y siyá na nagpupumiglás, datapuwa't siya'y nababaluctot; ¡hintay cayó ...! malakí: may isang dangcál hálos ó mahiguit pa ang lápad n~g canyáng catawán.
--¿Anó ang marapat gawin?--ang tanun~gan.
--¡Hulihin!--ang sabi n~g isáng voces.
--¡Jesús! at ¿sino ang huhuli?
Sino ma'y waláng humahandóg na sumisid sa calaliman. Ang tubig ay malalim.
--¡Dapat na itáli natin siyá sa ating bangcâ at sacâ caladcarin n~g boong pagdiriwang!--ani Sinang.--¡Dapat bang cánin ang m~ga isdáng talagáng cacanin natin!
--¡Hindî pa acó nacacakita hanggá n~gayón n~g isáng buayang buháy!--ang ibinulóng ni María Clara.
Nagtindig ang piloto, cumuha n~g isáng mahabang lúbit at malicsíng pumanhíc sa pinacabatalán n~g baclad. Ipinagcaloob ni Leóng ang piloto'y siyáng humalili sa canyáng kinalalagyán.
Lumucsó ang piloto sa loob n~g pabahay n~g baclád, sa guitnâ n~g pagtatacá at baga man nan~gagsisigawan ang lahat.
--¡Dalhin po ninyó ang sundáng na itó!--ang sigáw ni Crisóstomo, at sa canya'y iniaabot ang binunot na isang malapad na sundáng na gawâ sa Toleod.
Datapuwa't napaiimbulog na ang libolibong patác, at naghílom na ang túbig n~g boong talinghagà.
--¡Jesús, María y José!--ang sigawan n~g m~ga babae.--¡Magcacasacunâ tayo! ¡Jesús, María y José!
--Huwág cayóng mabahálà, m~ga guinoong babae,--ang sa canila'y sinabi n~g matandang bangkero,--cung sa lalawiga'y may isáng macagágawâ n~g ganyáng bagay, iyá'y "siyá."
--¿Anó ang pan~galan n~g binatang iyán?--ang itinanóng nilá.
--Tinatawag namin siyáng si "Piloto": sa m~ga pilotong nakilala co'y siyá ang magalíng sa lahát; ang casam-an lámang ay hindî niyá kinaguiguiliwan ang hánap-búhay na iyán.
Ang túbig ay gumágalaw, umáalimpuyó ang túbig: tila mandin may nagbubunô sa ilalim; umuugâ ang baclád. Hindî umíimic ang lahát, pinipiguil ang paghin~gá. Pinípisil ni Ibarra n~g nan~gán~gatal niyang camáy ang puluhan n~g matalas na sundáng.
Tila mandin ang pagbubuno'y natapos na. Sumun~gaw sa ibabaw n~g túbig ang úlo n~g binátà, na binátì n~g masayang sigawan: punóng-punô n~g m~ga lúhà ang m~ga matá n~g m~ga babae.
Umakyat ang piloto na hawak ang dúlo n~g lúbid, at n~g na sa batalán na'y sacá hínila ang lúbid na iyón.
Lumitáw ang buaya: nacátalì ang lubid n~g lambal na pahilís sa líig at sa dacong buntót. Malakíng buaya iyón, na gaya na n~ga n~g ibinalítà na ni León may m~ga pintá, at sa ibabaw n~g canyáng licód ay may sumisibol n~g lúmot, na sa m~ga buaya'y siyáng pinacauban cung bagá sa táo. Umaatun~gal na parang vaca, hinahagkis n~g canyáng buntót ang m~ga dinding n~g baclád, cumacapit doon, at in~ginanán~gan~ga ang canyáng maitim at cagulatgulat na bun~gan~gà na anó pa't ipinakikita ang canyáng mahahabang m~ga pan~gil.
Nag-iisa ang piloto sa paghila sa buaya sa ítaas: waláng nacacagunitang sa canyá'y tumúlong.
Nang walâ na sa túbig at n~g mailagáy na sa ibabaw n~g batalán, tinapacan n~g piloto ang buaya n~g canyáng paa; tinícom n~g canyáng malacás na camáy ang pagcálalaking m~ga pan~gá, at binantang talían ang n~gúsò n~g matibay na gápos. Tinicmán n~g buaya ang hulíng pagpipiglás, ibinalantóc ang catawá't sacâ ipinálò sa batalán ang malacás niyang buntót, at pagcacawala'y sumibát at nilucsó ang dagátan, sa dacong labás n~g baclád, na anó pa't nacaladcad ang sa canya'y nagpapasúcò. Waláng salang mapapatay ang piloto; isáng sigáw n~g panghihilacbót ang tumacas sa lahát n~g m~ga dibdib.
Matuling tulad sa lintíc ay bigláng nahúlog sa túbig ang isáng catawán; bahagyâ na silá nagcapanahóng makitang si Ibarra iyón. Hindî hinimatáy si María Clara, sa pagca't hindî pa natututo ang m~ga filipinang maghimatay.
Nakita niláng namulá ang m~ga alon, nadampol n~g dugô ang tubig. Lumucsó sa malalim na tubigang binatang man~gin~gisda na hawac ang canyáng gúloc, sumunód sa canyá ang canyáng amá; datapuwa't bago pa lamang nacasisisid silá'y siyáng paglutang namán ni Crisóstomo at n~g piloto na capuwà nacacapit sa bangcáy n~g buaya. Ang boong tiyang maputî nito'y baác at nacapacò sa lalamunan ang sundáng.
Hindî maisaysay ang catowâan: libolibong camáy ang sa canilá'y umabót upang iahon silá sa túbig. Nahihibang hálos ang matatandang babae at silá'y nan~gagtatawanan at nan~gagdárasal. Nalimutan ni Andeng na macaatlo n~g sumulác ang canyáng sinigáng: nábubô ang lahát n~g sabáw at namatáy ang apóy. Si María Clara lámang ang hindî macapagsalitâ.
Hindî naano si Ibarra; nagcaroon n~g bahagyáng galos sa bisig ang piloto.
--¡Cayó ang pinagcacautan~gan co n~g aking buhay!--ang sabi n~g piloto cay Ibarrang nagbabalot n~g m~ga mantang lana at m~ga "tapiz".
Ang anyó n~g voces n~g piloto'y tila mandín may pighatî.
--Totoong masúlong pô cayó sa pan~ganib,--ang sa canya'y isinagot ni Ibarra;--ulî-ulî huwag pô ninyong tútucsuhín ang Dios.
--¡Cung dî ca sana nacabalíc!...ang ibinulóng ni María Clarang namumutlâ at nan~gan~gatal pa.
--¡Cung di sana acó nacabalíc at icáw ay sumunod sa akin,--ang isinagot n~g binátà, na canyáng ipinagpatuloy ang caisipán,--sa ilalim n~g dagata'y "mapapasama acó disin sa aking familia!"
Hindî nalilimutan ni Ibarrang doon humíhimlay ang m~ga but-ó n~g canyang amá.
Aayaw n~g pumaroon ang matatandang babae sa cabilang baclád, íbig na nilang umuwî, at ang caniláng minámatuwid ay nagpasimulâ raw n~g masamâ ang araw, at baca may mangyaring maraming sacunâ.
--¡At ang lahát n~g iya'y dahil, sa hindî tayo nagsimba muna!--ang ibinubuntong hinin~ga n~g isáng matandáng babae.
--Datapuwa't ¿ano pô bang sacunâ ang nangyari sa atin, m~ga guinoong babae?--ang tanóng ni Ibarra.--¡Ang buaya ang siya lamang kinulang pálad!
--At ang bagay na ito'y nagpapatotoo,--ang iniwacás n~g naguing seminarista,--na sa boong canyáng macasalanang buhay hindî nagsimbá cailan man ang sawing palad na buayang ito. Cailan ma'y hindî co makitang siya'y nácasama n~g lubháng maraming m~ga buayang malimit na pasasimbahan.
Nagsiparoon n~gâ ang m~ga bangcâ sa cabiláng baclad, at kinailan~gang mulíng maghandâ si Andeng n~g ibáng sabáw na pagsisigan~gan.
Umaaraw na; humihihip ang amihan: napupucaw at namamasag ang m~ga álon sa paliguid n~g buaya, at nagtátayo n~g "n~ga bundóc n~g bulâ, na doo'y cumíkintab n~g boong casaganaan sa m~ga culay ang liwanag n~g araw", ayon sa saysáy n~g poetang si P.A. Paterno.